تحقیق و مقالات دانشگاهی

عکس و دیدنی های تاریخی کوفه

کوفه مدتی پایتخت علی بن ابیطالب بود و به همین علت به همراه سامرا، کربلا، کاظمین و نجف جایگاه ویژه ای در پیش شیعیان دارد.
«کوفه» نخستین شهری است که بعد از ظهور دین اسلام در منطقه عراق ساخته شد. محل بنای این شهر را دو صحابی جلیل القدر رسول‌الله، سلمان فارسی و حذیفه یمانی در سال 17 هـ.ق و در دوره خلافت عمر برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و مسجد کوفه نخستین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال 36 هجری امیرالمومنین (ع) این شهر را بعنوان پایتخت خویش انتخاب کردند و از آن هنگام این شهر در تاریخ دین اسلام نقش عمده ای پیدا نمود.

موقعیت جغرافیایی کوفه
کوفه در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف بر کرانه رود فرات قرار دارد. این سرزمین 22 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی حیره (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به دلیل همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و همچنین جاری بودن یکی از شاخه های فرات در شرق آن، زمین های پیرامون شهر حاصل خیز است.

موقعیت تاریخی کوفه
به هنگام حمله سپاه اسلام به ایران و تسخیر مداین، این شهر آب و هوای مطلوبی برای حضور دائمی نیروهای جنگجو و غازیان نداشت و چون فتح دیگر بخش های ایران وابسته به ماندگاری نیروی نظامی یا ایجاد اردوگاهی برای حضور مستمر نیروهای جنگجو بود خلیفه دوم فرمان داد تا سرزمینی مطلوب پیدا کنند و سلمان فارسی محل کوفه را برای این مدنظر انتخاب کرد. در آن زمان کوفه را به دلیل وجود ریگ زاری از شن قرمز« سهله» می گفتند.

سعد بن ابی وقاص که این مکان را برای ایجاد اردوگاه مناسب دید، به احداث آن مبادرت کرد.1 در سال انتخاب این منطقه بعنوان اردوگاه اختلاف نظر وجود دارد. مورخه آنرا از پانزدهم تا هجدهم هجری گفته اند، امّا پیشامد منابع تاریخی برهفدهم هجری است.2 جایی که بعدها در آن شهر کوفه احداث شد ، ریگزار و صحرای شن بود و بنظر میرسد تا پیش از اسلام منطقه مسکونی نبود.

ولی با اتکا به بعضی از روایت های ایرانی، اینجا شهری بود که هوشنگ پیشدادی، از شاهان افسانه ای ایران باستان، آنرا ساخت و سعد آن جا را تجدید بنا کرد.3 آن چه که روشن است در این مکان درزمان حکومت ساسانیان قلعه و دژ وجود داشت و بنابراین آنرا پیش از دین اسلام« سورستان» می نامیدند و سور در فارسی به مفهوم دیوار و حصار است.4 بهرحال ، سعد بن ابی وقاص این مکان را محل تمرکز و جمع شدن سپاهیان دین اسلام قرار داد.

 کوفه مدتی پایتخت علی بن ابیطالب بود

مقصود اصلی از همزمانی ساخت کوفه و بصره این بود که در جانب غربی شط فرات اردوگاهی ثابت برای سپاهیان باشد.5 اول مسجد بزرگواری در آن ساختند بعد بازارها و منازل در کنار آن بنا کردند و کم کم این منطقه به شهر بزرگی مبدل شدو محله هایی در آن ایجاد گردید که هریک به قبیله ای خاص اختصاص داشت.6

برای شهر کوفه حاکمانی از طرف خلیفه تعیین می شد که اولین آن سعد بن ابی وقاص، فاتح ایران، بود. بعد از آن، خلیفه، عمار بن یاسر و چندی بعد ابوموسی اشعری را والی این شهر کرد تا این که در 36 ق، بعد از جنگ جمل و شکست سپاه ناکثین، امیرالمومنین ( (ع) ) پایتخت را از مدینه به کوفه منتقل کرد و از آن پس، مرکز خلافت اسلامی حدود پنج سال به این شهر منتقل شد.

کوفه بعد از صلح امام حسن، برای همیشه از پایتختی افتاد. ولی حالت استراتژیکی خود را به دلیل حضور نیروهای جنگجو حفظ کرد و در بین شهرهای عراق همچنان بعنوان مرکزیتی دربرابر شام قرار داشت و شاهد حادثه ها زیادی شد. یاران و صحابه امیرالمومنین ( (ع) ) ندای حق طلبانه خود را از این شهر به گوش دمشق و معاویه رساندند.

کسانی همچون حجر بن عدی، میثم تمار، کمیل بن زیاد، عمروبن حمق خزاعی و… تا پای جان در تدافع از علی( (ع) ) و اهل بیت ایستادند. امروزه آرامگاه باشکوه بعضی از آنان حاکی از آن ایثارها و فداکاری ها است.

با این حال، کوفه در تاریخ خود کارنامه ای درخشان برجای نگذاشته است، مزاج رنگانگ مردم این شهر، عهدشکنی ها و پیمان شکنی های آنان در دوره های گوناگون، سست عنصری و نادانی آنها ، که در عصر امیرالمومنین ( (ع) ) سبب ظهور جریان انحرافی خوارج و هم واگذاری خلافت به بنی امیه گردید، مدعای این سخن است.

و فراتر از آن، دعوت نامه های زیاد مردم این شهر و بعد بی وفایی به عهد خویش در هنگام قیام امام حسین( (ع) ) و عدم حمایت جدّی از نماینده ایشان، مسلم بن عقیل، و عاقبت اهل بیت رسول الله، چهره ای نه آنقدر مناسب از این سرزمین و مردم آن رسم کرده است. با وجود این، بعضی از شیعیان و دوست داران اهل بیت در این شهر کوشیدند تا وفاداری خویش را به ارمان هایشان نشان دهند. توابین افرادی بودند که خود برای امام حسین( (ع) ) نامه نوشتند و وی را به کوفه دعوت کردند ولی نتوانستند به وی بپیوندند و در کربلا حضور یابند.

 مسجد کوفه

بنابراین در سال 65 ق در یک قیام، جان خویش را با خدای خود معامله کردند و برای قبولی استغفار خویش از این کوتاهی عظیم، آنرا با خون خویش مُهر کردند. یک سال بعد، مختار ابن ابی عبیدة ثقفی، که یکی از هدف های قیام خویش را ستاندن انتقام خون شهیدان کربلا اعلام کرده بود، کوفه را تسخیر کرد. مردم این شهر و دوست داران اهل بیت جوانمردانه در کنار وی ایستادند.

بیش تر آنان از موالی و یا عجم بودند و بیست هزار تن از آنان در سپاه مختار حضور یافتند. گفته اند که در سپاه وی کسی جزء به فارسی حرف نمی زد. مختار موفق شد با سعی ابراهیم بن مالک اشتر، فرمانده سپاهش، سپاه عبیدالله بن زیاد را در نزدیکی کوفه شکست دهد و تمامی مسببان و عاملان شهادت امام حسین( (ع) ) و اهل بیت وی را به قتل برساند؛ هرچند یک سال بعد، با شکست مختار، مصعب بن زبیر، انتقام سختی از مردم کوفه گرفت و بسیاری را قتل عام کرد.

در شروع دعوت عباسی، کوفه یکی از مراکز استراتژیک و مهم دعوت بود و سفاح، اولین خلیفه عباسی، مدت کوتاهی در آن جا اقامت گزید تا این که شهر هاشمیه را بعنوان پایتخت پادشاهی اسلامی انتخاب کرد.

از آن به بعد کوفه اهمیت خویش را از دست داد و تنها در آغاز این زمان به دلیل آشکار شدن قبر مقدس امیرالمومنین ( (ع) ) در پشت شهر، رونق گذشته خویش را بازیافت و به دلیل توجه حاکمان و شاهان شیعی یا بعضی از خلیفه ها به آرامگاه امیرالمومنین ( (ع) )، به کوفه هم توجه خاصی شد و این شهر هم شبیه دیگر شهرهای عراق محل حضور، سکونت و زیارت شیعیان گردید. امروزه، کوفه شهری نسبتاً آباد است و موقعیت تجاری و اقتصادی چشمگیر دارد. محصولات این شهر عبارت است از خرما، برنج، گندم و جو.

مکان های زیارتی شهر کوفه
1. مسجد کوفه
2. آرامگاه یاران اهل بیت: از جمله: مسلم بن عقیل؛ هانی بن عروه؛ مختار بن ابی عبیدة ثقفی
3. دیگر مسجدهای معروف کوفه: از جمله مسجد سهله؛ مسجد حنانه؛ مسجد صعصة بن صوحان؛ مسجد زید بن صوحان؛ مسجد حمراء؛  مسجد جُعفی؛  مسجد بنی کاهل
4. خانه امیرالمومنین (ع)
5. دارالاماره
6. مرقد زید بن علی (ع)

—————————————–
پی نوشت ها:
1? بلاذری، فتوح البلدان، 38؛ طبری، همان، 14؛ یاقوت حموی، همان، 4/491?
2? مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، 161?
3? مصاحب، دایرة المعارف فارسی، 2/2358؛ ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، 255?
4? یاقوت حموی، همان، 4/490؛ بلاذری، همان، 388?
5? لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، 81?
6? طبری، همان، 3/148، 149؛ یاقوت حموی، همان، 4/491